Chuyện ly kỳ về một bức tranh của Gustave Courbet

Tháng 1-2010, nhà sưu tầm nghệ thuật nghiệp dư John tìm thấy một bức tranh cũ vẽ cái đầu của một phụ nữ tại cửa hàng đồ cổ ở Paris, và mua lại với “giá bèo” 1.400 euro. Linh tính báo cho anh biết đây là một tuyệt tác của thế kỷ 19, mặc dù kích thước chỉ là 41x33cm. Sau bức tranh là những dòng chữ mờ nhạt Eforg… Carpent,… Paris. Sau một tháng tìm tư liệu xác minh tại thư viện của bảo tàng Louvre, anh thấy danh sách các nhà buôn cổ vật, trong đó có nhà sưu tập tranh Deforge-Carpentier, đại lộ Montmartre, Paris. Ông ta ra đời năm 1858, và giải thể năm 1869, sau khi Deforge qua đời. Nhưng tác giả là ai? Được nhiều bằng hữu là chuyên gia nghệ thuật giám định, cố vấn, John biết chắc tác giả là Gustave Courbet, một họa sĩ lẫy lừng trong thế kỷ 19. Anh run lên. Lúc đó là tháng 4-2012.

Một đêm tình cờ nhìn thấy bản sao bức Nguồn gốc thế giới, mô tả phần dưới của một phụ nữ trên mạng internet của bảo tàng (BT) Orsay, John so sánh với bức tranh của mình, nó có màu sắc tương đồng. Anh vui đến phát điên lên khi ráp chúng lại với nhau. Đó là một kiệt tác bí ẩn của BT Orsay. Nó vốn là tài sản của nhà ngoại giao Ottoman, Khalil-Bey. Ông này đã từng tìm đến xưởng vẽ của Gustave Courbet. Một ý tưởng lóe lên trong đầu John: phải chăng, bức tranh đã được cắt ra một phần và giao cho Khalil-Bey? Tháng 6-2012, tại BT Louvre, anh thấy bức tranh của Courbet mang tên Người phụ nữ và con két (1866), người mẫu là Joanna Hiffernan, cũng có thể là người mẫu của bức Nguồn gốc thế giới. Trong kho tư liệu BT còn có tờ nhật báo Le Henneton ra ngày 13-6-1867, họa sĩ biếm Léonce Petit vẽ Gustave Courbet với những bức tranh nổi tiếng của ông ta, như Giao trả con hoẵng tại suối nước Plaisir-Fontaine, Người phụ nữ và con vẹt, Thôn nữ… và phía trên là cái đầu của một phụ nữ nằm ngửa, hai tay đưa lên đón lấy con vẹt… y chang như bức tranh của mình. Phần bên dưới không có.

John tìm đến Viện nghiên cứu Gustave-Courbet, và yêu cầu tìm nguồn gốc bức tranh của mình. Tháng 8-2012, nơi đây kết hợp với trung tâm Phân tích & Nghiên cứu cổ vật (CARAA) xác minh: nó được cắt ra từ bức tranh Nguồn gốc thế giới của Gustave Courbet (1819 – 1877). Đầu và mình của bức tranh được ráp lại sau… 146 năm thất lạc.

Gustave Courbet và họa sĩ người Mỹ James Whistler là đôi bạn chí thân. James có người yêu Joanna Hiffernan, biệt danh là Jo, đã từng làm người mẫu cho mình. Cả hai cùng dùng Jo để vẽ chân dung. Cuối cùng Courbet dụ dỗ được nàng và hai người bạn biến thành kẻ thù. Tháng 2-1877, Courbet viết thư gởi Whistler đề nghị hòa giải: Jo bằng lòng làm trò hề để cho chúng ta vui vẻ lại với nhau. Chính nàng đã làm mẫu cho ông vẽ bức Nguồn gốc thế giới. Đó là một phụ nữ nằm dài, mắt ngước lên trần nhà, chiếc váy tốc lên, “banh càng” khiêu khích bất cứ gã đàn ông nào! Courbet có nguy cơ bị ngồi tù nếu bức tranh lộ ra ngoài, vì thế phải giấu nó dưới tầng hầm. Cho đến khi nhà ngoại giao Ottoman tìm đến đặt hàng, sau khi nhìn thấy bức Người phụ nữ và con két của ông. Courbet tiết lộ bí mật, Khalil-Bey bằng lòng mua ngay. Để tránh bị bắt quả tang, ông đề nghị cắt rời nó ra, thành một khung khác. Giao phần dưới cho Khalil-Bey, Courbet giữ lại phần trên.

Khi có được Nguồn gốc thế giới vào năm 1866, Khalil-Bey đặt nó trong phòng tắm phía sau một bức màn xanh lá. Năm 1868, ông bán tài sản trước khi trở về nước. Ông nói với nhân viên bán đấu giá: Đàn bà đã lừa tôi. Chúng làm cho tôi phá sản, nhưng những bức tranh đã cứu lại gia sản cho tôi. Không biết ông bán bức tranh Nguồn gốc thế giới giá bao nhiêu, bởi không nằm trong danh sách công bố. Nó lọt vào tay nhà sưu tập Alexandre Bernheim, và được giấu bên dưới một bức tranh khác của Courbet mang tên Lâu đài Blonay. Năm 1913, bá tước Hungarie, François de Hatvany, gốc Do Thái mua lại và mang nó về Budapest. Bức tranh lọt vào tay Hồng quân sau Thế chiến 2. May thay, Hatvany đã mua lại được từ tay một sĩ quan chịu ăn hối lộ. Ông giữ nó suốt 42 năm trước khi bán lại cho Lacan vào năm 1954. Vị bác sĩ phân tâm học này giấu nó phía sau bức tranh của André Masson. Năm 1995 con cháu nhà Lacan bán lại cho chính phủ Pháp. Nó được trân trọng đặt nằm bên dưới một mặt kính chống đạn của bảo tàng Orsay. Nguồn gốc của thế giới cuối cùng không còn phải sống trong vòng bí mật nữa. Ngày treo lên, 26-6-1995, ông Bộ trưởng Văn hóa Pháp, Philippe Douste-Blazy chỉ dám đứng chụp ảnh lưu niệm bên cạnh nó đến… 20m